„O broni Słowian. Na wojnie i w kulturze” - Igor D. Górewicz

Szczecin - Poznań 2020

 „Wtedy młódź polska na wyścigi runęła na wroga, uderzając najpierw włóczniami, a następnie dobywszy mieczy; niewielu z nadchodzących Czechów osłoniły tam tarcze, kolczugi były im ciężarem, nie pomocą, szyszaki służyły tam głowom za ozdobę, a nie za osłonę.”   

Anonim, tzw. Gall, Kronika polska

Autor prezentuje szeroki arsenał indywidualnego uzbrojenia zaczepnego i ochronnego – włócznie, topory, miecze, łuki, proce, a także broń rzadko używaną przez Słowian. Sprawdza kiedy poznali kusze, zastanawia się, jakich używali tarcz, jak często wdziewali pancerze i jakie mieli hełmy. Opisuje znaki bojowe oraz wyposażenie jeździeckie.

Zgodnie z tytułem omawia oręż używany przez Słowian we wczesnym średniowieczu, a nie tylko ten przez nich wytwarzany. Uzbrojenie wszak nie poddaje się łatwej kategoryzacji etnicznej, choć niektóre jego rodzaje stawały się swoistym wyróżnikiem grupowym. Mimo, że to nie podręcznik o tym jak zostać słowiańskim wojem, to znajdzie tu czytelnik informacje, jakiej broni mogli używać np. Wieleci podczas powstania 983 r., pancerni Mieszka I czy drużynnicy z Wielkich Moraw.

Doświadczenie autora jako odtwórcy dało możliwości praktycznego zweryfikowania teorii stawianych przez badaczy gabinetowych. Użytkowanie replik broni uczy możliwych zastosowań i koniecznych metod obchodzenia się z nią. Zagadnienia zastanawiające z pozycji gabinetu, stają się oczywistymi w pozycji użytkownika.

Wojna wytwarza rytuały i zyskuje wymiar duchowy, a więc wojna i kultura „w jednym stały domu”, i to najlepiej oddaje podtytuł książki, która traktuje nie tylko o formie broni, ale też jej obecności w kulturze duchowej epoki. Literatura bronioznawcza zazwyczaj pomija ten wątek, a publikacje o religii i mitologii nie często naświetlają rolę uzbrojenia w obrzędach i  symbolice. Autor stara się o typologiczną refleksję przy źródłowych wzmiankach np. o mieczu Świętowita w Arkonie, siodła Triglava w Szczecinie czy hełmie Swarożyca w Radogoszczy. Dla autora to właśnie styk dwóch największych pasji poznawczych – duchowej kultury Słowian i dawnego uzbrojenia.

Książka rozwija wiele wątków poruszonych we wcześniejszej O wojownikach Słowian. Drużyny i bitwy na lądzie i morzu.

Spis treści

Wstęp, czyli „czym?” • 11

Część pierwsza. Źródła pozyskiwania oręża

Rozdział pierwszy. Skąd broń i jaka? • 19

Casus Ostrowa Lednickiego • 24
Made in Sklawania • 29
Czy wszyscy jednacy? Casus nadbałtycki • 33
Przemiany w czasie – casus wielkomorawski • 37
Gdzie są chłopcy z… tamtą bronią? • 39

Część druga. Uzbrojenie zaczepne – broń biała

Rozdział drugi. Włócznia • 45

Typy grotów • 48
Typ I • 50
Typ II • 51
Typy III, IV, V • 52
Typ VI • 58
Groty oszczepów • 61
O technologii • 62
Zdobione groty • 67
Tylce (Toki) • 69
Drzewca i sposoby walki włócznią • 72
Długość • 73
Piechurzy i kawalerzyści • 76
Giętki i twardy • 84
O symbolice • 86
Mężczyzna-wojownik • 87
Bogowie i magia • 89
Broń Słowian, broń pogan • 91
Narzędzie wyroczni – kapłani • 96
Ofiary, królowie i drzewo życia • 99
„W” jak włócznia, „w” jak wojna • 106
Próba chrystianizacji symbolu • 111
Winda w zaświaty • 118

Rozdział trzeci. Topór • 127

Topór a siekiera • 130
Typy żeleziec • 132
Typ I • 134
Typ II • 136
Typ III • 138
Typ IV • 142
Typ V • 143
Typ VI • 144
W transporcie • 144
O technologii • 146
O toporzysku • 150
Raz go obuchem, czyli o sposobach walki • 156
Ciskając topory • 159
Topór w kulturze pogańskiej i chrześcijańskiej • 160
Perun • 167
Miniaturowe toporki – ochrona od wszelkiego zła czy branżowe breloczki? • 171
Znaczenie toporów zdobionych • 175
Ofiary • 175
Tur – byk – kozioł. Ofiar ciąg dalszy? • 177
Próba chrystianizacji • 181
Krzyż krzyżowi nierówny • 183

Rozdział czwarty. Miecz • 185

Do VIII wieku. W rękach Słowian czy przeciw nim? • 186
Kontrabanda, czyli miecze frankońskie z wieków VIII i IX • 190
Z nadreńskiego źródła płynie wąski strumyk • 190
Rzeka wzbiera w IX wieku • 194
Jeszcze o handlu bronią, a mieczami w szczególności • 199
W państwowym arsenale, X–XI w. • 202
Wyznacznik statusu • 203
Typ S • 203
Typ T • 208
Typ Z • 211
Surowy oręż na nowe czasy • 216
Typ X • 216
Typ Y • 228
Podsumowanie – kto i ile? • 231
Okładziny rękojeści • 239
Pochwy. Zapominane choć niezbędne • 241
Wyłowione z zalewu, wykopane z grobów… • 242
Gdański unikat • 244
Rzemienie na co dzień, garnitur od święta • 245
Trzewiki nie dla każdego • 254
O symbolice. Od dumy do świętej sprawy • 265
W służbie słowiańskich bogów i nowej religii • 267
W komorach zmarłych • 272
W dłoniach słowiańskich monarchów • 274

Rozdział piąty. Pozostała broń sieczna • 277

Szabla • 277
Broń i jej nazwa – skąd przybyły? • 277
Co to jest? • 278
Na Rusi • 281
W Polsce • 285
Wielkie Morawy • 286
Pałasz • 288
Nóż bojowy • 289

Rozdział szósty. Pozostała broń obuchowa • 297

Maczuga • 297
Buława • 303
Kiścień • 308

Część trzecia. Uzbrojenie zaczepne – broń miotająca

Rozdział siódmy. Łuk • 315

Łuk na wojnie • 318
W źródłach pisanych dotyczących Słowian • 322
Polscy łucznicy za Chrobrego piórem Thietmara… • 322
…I za Krzywoustego piórem Anonima • 324
Na Rusi • 326
Nad Bałtykiem • 327
Łuk prosty • 327
Wielkie Morawy • 328
Ruś • 331
Polska • 332
Połabie • 335
Łuk wschodni • 335
U Słowian • 338
Strzały • 342
Brzechwa • 342
Groty • 343
Łuk i strzała – dobrana z nich para • 358
Zatrute strzały • 361
Łubia i tuły • 363
Symbolika • 366

Rozdział ósmy. Pozostała broń miotająca • 371

Kusza • 371
Poszukując źródeł wzorca • 372
Budowa • 374
Słowiański samostrzał • 375
Brakujące ogniwo? • 378
Groty bełtów • 378
Proca • 379
Słowianie też kręcili • 381
Znaleziska • 383

Część czwarta. Uzbrojenie ochronne

Rozdział dziewiąty. Szczyt (tarcza) • 391
Ocena współczesnych • 392
Jakie były te tarcze? • 395
Gdzie one są? • 396
Co widać u sąsiadów? • 397
Co ty pleciesz? • 398
„Prawdziwie polskie”? • 399
Szczyty owalne • 401
Morawy, IX wiek • 401
Analogia ottońska, XI wiek • 402
Szczyty okrągłe • 403
Na koń! • 406
Exemplum morawskie • 408
Exemplum łączyńskie (Brandenburg) • 409
Kopuła w dłoni • 412
Szczyty migdałowate • 416
Exempla szczecińskie • 419
Imacze, umba, pętlice • 424
Imacz a pętlice • 427
Broń li tylko ochronna? • 429
Barwa • 432
Symbolika • 436
Słoneczna tarcza Jarowita • 441

Rozdział dziesiąty. Szłom (hełm) • 443

W kulturze Słowian • 443
Hełmy żebrowe • 448
Typ Gniezdowo-Stromovka • 451
Gniezdowo • 451
Stromovka • 452
Bojná • 453
…I dalej • 455
Hełmy (nie bardzo) „normańskie” • 456
Czechy • 458
Polska • 461
Europa Środkowa • 463
Złote szyszaki • 464
Poprzednicy • 467
Złoci wojownicy Rusi • 469
Na Węgrzech • 476
Pruskie • 477
(Wielko)polskie • 479
Gdzie to było zrobione? • 484
Dość wytrzymałe? • 489
Skórzane zastępstwo? • 495
Czepce • 496

Rozdział jedenasty. Pancerz • 499

Żelazo • 499
Terminologia • 504
„Pancerza nigdy nie wdziewają”… • 505
Ni Polacy… • 506
Ni Połabianie • 508
…a jednak pancerni • 511
Ruś • 511
Polska • 512
Połabie • 513
Czechy • 515
Zaopatrzenie • 515
Kolczuga • 518
Ruś • 525
Połabie • 526
Polska • 527
Kolczuga z jeziora • 529
Wielkie Morawy i Czechy • 531
Święty od kolczugi – kolczuga od świętego • 533
Cesarski standard • 535
Pancerze zbrojnikowe • 536
Pancerz lamelkowy • 538
Pancerz łuskowy • 545
Nadal łuskowy? • 551
Skóra jak pancerz? • 554

Część piąta. Uzupełnienie

Rozdział dwunasty. Znaki bojowe – stanice, chorągwie, proporce • 561

Stanice z pogańskich świątyń • 562
Chorągwie na czele wojsk chrześcijańskich • 568
Czechy • 569
Polska • 569
Ruś • 570
Znaczenie sygnałowe • 572
Proporczyki • 573

Rozdział trzynasty. Wyposażenie jeździeckie • 575

O koniach • 575
Jaki koń jest, (nie) każdy widzi • 576
Krucze stópki, czosnek i jeżyki • 581
Ostrogi • 582
Pierwsze pięć wieków • 583
Od X wieku • 586
Martwy, ale w ostrogach • 589
Rząd koński • 599
Siodło • 599
Strzemiona • 604
Uzda • 611

Zakończenie • 613

Cytowana literatura • 619
Spis rycin • 649